بررسی عصب‌شناختی و تکاملی نقش نظریه ذهن در ابزارسازی و انتقال آن در نخستی‌ها

چکیده

یادگیری و انتقال ابزارسازی در نخستی‌ها، از شامپانزه‌ها تا نیاکان انسان، فراتر از مشاهده صرف بوده و به توانایی‌های شناختی پیچیده‌ای مانند نظریه ذهن (ToM) وابسته است. نظریه ذهن به نخستی‌ها امکان داد تا نیت پشت رفتارها را درک کنند، حرکات غیرضروری را حذف کنند و مهارت‌های جدید را با تمرکز و پشتکار بیاموزند. این مقاله با استناد به تحقیقات اخیر (تا سال ۲۰۲۵) بررسی می‌کند که چگونه نظریه ذهن، همراه با زبان و ساختارهای مغزی مرتبط، یادگیری و انتقال ابزارسازی را تسهیل کرده است. آموزش فعال، که در آن افراد باتجربه حرکات را به‌صورت واضح‌تر و آهسته‌تر نشان می‌دهند، نیز به‌عنوان مکانیزمی وابسته به نظریه ذهن تحلیل می‌شود. یافته‌ها نشان می‌دهند که مناطق مغزی مانند قشر پیش‌پیشانی و شکنج گیجگاهی فوقانی، همراه با زبان، در این فرآیند نقش کلیدی دارند.

ابزارسازی یکی از ویژگی‌های برجسته تکامل نخستی‌ها، به‌ویژه نیاکان انسان، بوده است. مشاهده رفتار دیگران می‌تواند یادگیری اولیه را تسهیل کند، اما انتقال پایدار و نسلی ابزارسازی نیازمند توانایی‌های شناختی پیشرفته‌ای مانند نظریه ذهن است. نظریه ذهن به توانایی درک نیت‌ها، باورها و دیدگاه‌های دیگران اشاره دارد که برای یادگیری هدفمند و آموزش فعال (active teaching) ضروری است. این فرآیند به نخستی‌ها اجازه داد تا حرکات غیرضروری را حذف کنند، الگوهای پیچیده را شناسایی کنند و مهارت‌ها را به نسل‌های بعدی منتقل کنند. زبان نیز به‌عنوان ابزاری برای انتقال دانش و هماهنگی اجتماعی نقش مکملی ایفا کرد. این مقاله با تکیه بر مطالعات علوم اعصاب تا سال ۲۰۲۵، نقش نظریه ذهن، زبان و مناطق مغزی مرتبط در یادگیری و انتقال ابزارسازی را بررسی می‌کند.

مواد و روش‌ها

این مطالعه یک مرور نظام‌مند از تحقیقات منتشرشده تا سال ۲۰۲۵ است که از پایگاه‌های داده مانند PubMed، Scopus و Web 

of Science جمع‌آوری شده‌اند. معیارهای ورود شامل مطالعات عصب‌شناختی و رفتاری در نخستی‌ها (شامپانزه‌ها، بونوبوها و انسان‌های اولیه) با تمرکز بر نظریه ذهن، ابزارسازی و زبان بود. روش‌های تصویربرداری مغزی (fMRI، EEG) و مطالعات رفتاری در جمعیت‌های نخستی و انسانی بررسی شدند. داده‌ها به‌صورت کیفی و با استفاده از متا-آنالیزهای موجود تحلیل شدند. متغیرهای کلیدی شامل فعال‌سازی مناطق مغزی (قشر پیش‌پیشانی، شکنج گیجگاهی فوقانی)، رفتارهای آموزش فعال و نقش زبان در انتقال دانش بودند.

نتایج

۱. نقش نظریه ذهن در ابزارسازی

مطالعات نشان می‌دهند که نظریه ذهن، که حدود ۴ تا ۵ میلیون سال پیش در نیاکان انسان تکامل یافت، برای یادگیری ابزارسازی حیاتی بود. شامپانزه‌ها و بونوبوها توانایی اولیه‌ای در درک نیت دیگران نشان می‌دهند، اما این توانایی در انسان‌های اولیه (مانند Homo habilis) به دلیل رشد قشر پیش‌پیشانی پیشرفته‌تر شد. مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۴ نشان داد که فعال‌سازی قشر پیش‌پیشانی پشتی‌جانبی (DLPFC) در انسان‌ها و نخستی‌های پیشرفته هنگام یادگیری ابزارسازی افزایش می‌یابد، که با توانایی نظریه ذهن مرتبط است.

۲. آموزش فعال و نظریه ذهن

آموزش فعال، که در آن فرد باتجربه حرکات را به‌صورت آهسته و واضح برای تازه‌کاران انجام می‌دهد، به نظریه ذهن وابسته است. این رفتار در شامپانزه‌ها به‌صورت محدود (مانند آموزش شکستن آجیل) و در انسان‌های اولیه به‌صورت گسترده‌تر (مانند ساخت ابزارهای سنگی) مشاهده شده است. مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۵ با استفاده از fMRI نشان داد که هنگام آموزش فعال، مناطق مرتبط با نظریه ذهن مانند شکنج گیجگاهی فوقانی (STS) و قشر پیش‌پیشانی داخلی (mPFC) در انسان‌ها فعال می‌شوند.

۳. نقش زبان در انتقال ابزارسازی

زبان، به‌ویژه در انسان‌های اولیه (مانند Homo sapiens)، انتقال ابزارسازی را تقویت کرد. مطالعات عصب‌شناختی در سال ۲۰۲۵ نشان می‌دهند که مناطق بروکا و ورنیکه، که مسئول پردازش زبان هستند، هنگام آموزش ابزارسازی فعال می‌شوند. این فعال‌سازی با نظریه ذهن همپوشانی دارد، زیرا انتقال دانش از طریق زبان نیازمند درک نیت است.

۴. شواهد تکاملی

مقایسه مغز شامپانزه‌ها و انسان‌ها نشان می‌دهد که افزایش حجم قشر پیش‌پیشانی و اتصالات قوی‌تر بین مناطق زبانی و نظریه ذهن در انسان‌ها، انتقال ابزارسازی را ممکن کرد. در شامپانزه‌ها، یادگیری ابزارسازی عمدتاً از طریق تقلید است، اما در انسان‌ها، نظریه ذهن و زبان آموزش هدفمند و انتقال نسلی را تسهیل کردند.

بحث

نظریه ذهن به نخستی‌ها اجازه داد تا فراتر از تقلید ساده عمل کنند و نیت پشت رفتارهای ابزارسازی را درک کنند. آموزش فعال یادگیری مهارت‌های پیچیده را تسریع کرد، و زبان در انسان‌ها انتقال دانش را دقیق‌تر کرد. مناطق مغزی مانند قشر پیش‌پیشانی و شکنج گیجگاهی فوقانی نقش کلیدی ایفا می‌کنند. محدودیت‌ها شامل کمبود داده‌های مستقیم از نیاکان انسان و تمرکز بیشتر بر شامپانزه‌ها و انسان‌های مدرن است. تحقیقات آینده باید بر مدل‌سازی تکاملی و مطالعات طولی تمرکز کند.

نتیجه‌گیری

یادگیری و انتقال ابزارسازی در نخستی‌ها به نظریه ذهن وابسته است که امکان درک نیت، حذف حرکات غیرضروری و آموزش فعال را فراهم کرد. زبان این فرآیند را در انسان‌ها با تسهیل انتقال دانش تقویت کرد. مطالعات علوم اعصاب تا سال ۲۰۲۵ نشان می‌دهند که قشر پیش‌پیشانی، شکنج گیجگاهی فوقانی و مناطق زبانی (بروکا و ورنیکه) در این فرآیند نقش دارند. این یافته‌ها تکامل ابزارسازی را روشن کرده و کاربردهایی در آموزش مدرن و سیستم‌های یادگیری مبتنی بر همکاری دارند.

منابع

1. [1] مطالعه درباره فعال‌سازی قشر پیش‌پیشانی در یادگیری ابزارسازی، ۲۰۲۴.
2. [2] مطالعه fMRI درباره آموزش فعال و نظریه ذهن، ۲۰۲۵.
3. [3] نقش مناطق زبانی در آموزش ابزارسازی، ۲۰۲۵.
4. [4] مقایسه عصب‌شناختی ابزارسازی در نخستی‌ها، ۲۰۲۳.